Stanowisko ws. postępowań przeciwko sygnatariuszom „Apelu naukowców i lekarzy”
W ostatnim czasie do Instytutu na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris napływały informacje ze strony lekarzy, którzy podpisali „List otwarty polskich lekarzy, naukowców i pracowników służby zdrowia do polskich władz oraz mediów” oraz „Apel naukowców i lekarzy w sprawie szczepień na koronawirusa SARS-CoV-2”, że są oni wzywani przez Naczelnego Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej (dalej jako „NROZ”) do składania w tej sprawie wyjaśnień. W przesyłanych do tych osób pismach (dalej jako „Pisma”) NROZ stwierdza m.in., że milczenie lekarza (od którego żąda się niejako samooskarżenia) zostanie uznane za przyznanie faktu. Takie działanie NROZ jawi się nie tylko jako łamanie fundamentu sprawiedliwego procesu karnego: nemo se ipsum accusare tenetur – nikt nie ma obowiązku dostarczania dowodów przeciwko sobie[1], ale również jako całkowite odwrócenie reguł dowodowych obowiązujących w polskiej procedurze karnej (a zatem stosowanych także w postępowaniach dyscyplinarnych w ramach odpowiedzialności zawodowej). Stanowisko NROZ zdaje się zatem uchybiać standardom proceduralnym przyjętym w przepisach obowiązującego prawa. Takie postępowanie uderzać może również w wolność debaty naukowej i zamiast budować zaufanie do służby zdrowia, może je podkopywać.
W związku z powyższym należy wskazać, co następuje.
1. Konstytucyjne wolności oraz samodzielność lekarska
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej[2] zapewnia każdemu wolność wyrażania swoich poglądów, a także wolność zdobywania i rozpowszechniania informacji (art. 54 ust. 1 Konstytucji RP). Podkreślenia wymaga, że wspomniane wyżej, a gwarantowane konstytucyjnie wolności, są należne każdemu. Oznacza to, że każdy – bez względu na wykonywany zawód – może wyrażać swoje poglądy, a także zdobywać i rozpowszechniać informacje. Przejawem wolności wyrażania poglądów i rozpowszechniania informacji jest prawo do składania petycji. Prawo do składania petycji jest również gwarantowane konstytucyjnie, na mocy art. 63 zd. 1 Konstytucji RP, który stanowi jednoznacznie:
„Każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej.”.
W tym przypadku Konstytucja RP również posługuje się kwalifikatorem „każdy”. Nie sposób nie uznać, że apele i listy otwarte, o których mowa na wstępie, są petycjami kierowanymi do władz publicznych w interesie publicznym, a zatem ich sygnatariusze korzystają z konstytucyjnej ochrony przewidzianej dla każdego (także dla lekarzy). Podobnie jak każdemu Konstytucja RP gwarantuje wolności wyrażania poglądów.
Konstytucja RP gwarantuje także równość wobec prawa oraz statuuje zakaz dyskryminacji. Artykuł 32 ust. 1 zd. 1 Konstytucji RP stanowi „Wszyscy są wobec prawa równi”, zaś ustęp 2: „Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”. W zakresie konstytucyjnej regulacji zakazu dyskryminacji należy zwrócić uwagę na użycie kwalifikatora „nikt” (także lekarz) oraz dookreślenia wskazującego na katalog otwarty potencjalnych cech, z powodu których mogłaby nastąpić niedopuszczalna dyskryminacja (Konstytucja RP używa wyrażenia „z jakiejkolwiek przyczyny”, w szczególności więc z powodu przekonań lub poglądów posiadanych czy wyrażanych).
Przepis art. 65 ust. 1 Konstytucji ustanawia dodatkowo zasadę wolności wykonywania zawodu. W kontekście wykonywania zawodu lekarza szczególnie podkreśla się zasadę samodzielności[3]. Samodzielność wyrażać ma się przede wszystkim w sferze intelektualnej (niezależność), gdyż lekarz – wykonując zawód zaufania publicznego – ma być przede wszystkim odpowiedzialny przed swoim pacjentem i musi podejmować decyzje związane z wykonywanym zawodem w sposób niezależny[4]. Takie podejście jest zbieżne z regulacją Kodeksu Etyki Lekarskiej („KEL”), który w art. 4 stanowi, iż „Dla wypełnienia swoich zadań lekarz powinien zachować swobodę działań zawodowych, zgodnie ze swoim sumieniem i współczesną wiedzą medyczną”. Z kolei art. 6 zd. 1 KEL przesądza, iż „Lekarz ma swobodę wyboru w zakresie metod postępowania, które uzna za najskuteczniejsze”. W literaturze prawniczej poświęconej regulacji KEL wskazuje się dobitnie, iż nie jest dopuszczalne zmuszanie lekarza do czynności niezgodnych z jego światopoglądem[5]. Skoro regulacja KEL ustanawia zasadę swobody czynności zawodowych lekarza (art. 4 KEL), oznacza to, że zasada ta dotyczy nie tylko czynności terapeutycznych, ale również innych czynności związanych z wykonywaniem przez lekarza zawodu, tj. między innymi w zakresie formułowania takich czy innych petycji do organów władzy publicznej, jeżeli dotyczą one kwestii zdrowotnych. Artykuł 4 KEL nie jest bowiem umiejscowiony (jak choćby art. 6 KEL) w części poświęconej stosunkowi lekarza do pacjenta, ale w części ogólnej, a jako taki dotyczy całokształtu czynności podejmowanych przez lekarza w związku z jego zawodem, a nie tylko czynności terapeutycznych (leczniczych). Takie rozumienie zasady swobody wykonywania zawodu jest zbieżne również z uregulowaniem konstytucyjnym zawartym nie tylko w art. 65 Konstytucji RP, ale również w art. 54 ust. 1 oraz 63 ust. 1 Konstytucji RP.
Konstytucja RP jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej (art. 8 ust. 1 Konstytucji RP). Jest ona stosowana „bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej” (art. 8 ust. 2 Konstytucji RP). Konstytucja powinna być stosowana bezpośrednio nie tylko przez sądy, ale również przez inne organy administracji[RJK1] . Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny, z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP wynika, że nie tylko nie ma przeszkód dla bezpośredniego stosowania Konstytucji przez sądy (choć tezę tę można odnieść również do innych organów), „ale też uznać należy, że sądy te powinny sięgać do tego bezpośredniego stosowania w tych wszystkich sytuacjach, gdy jest to potrzebne i możliwe”[6]. Regułą jest bezpośrednie stosowanie przepisów Konstytucji RP. Brak zastosowania przepisu rangi konstytucyjnej jest z kolei wyjątkiem. Zawarty w art. 8 ust. 2 Konstytucji RP zwrot „chyba że Konstytucja stanowi inaczej” oznacza, że brak bezpośredniego stosowania jest możliwy tylko na mocy expressis verbis wyrażonego przepisu Konstytucji RP[7]. W takim więc razie zarówno art. 54 ust. 1, art. 63 ust. 1, art. 32 ust. 1 oraz 2 jak i art. 65 ust. 1 Konstytucji RP stanowią normy samowykonalne, które mogą (i jednocześnie muszą) być bezpośrednio stosowane.
2. Zagadnienia merytoryczne
Dziwić może, że w demokratycznym państwie prawnym odpowiedzią na apel naukowców poparty wywodami merytorycznymi jest wszczęcie procedur penalnych (w tym przypadku w formie postępowań dyscyplinarnych), a nie sformułowanie merytorycznych kontrargumentów. Dla każdego uczestnika wolnej i właściwie prowadzonej debaty publicznej jasne jest, że powinna ona być areną wymiany argumentów. Gdy jednej ze stron brakuje argumentów używa ona tzw. nielojalnych forteli erystycznych, zmierzających np. do dyskredytacji osoby przeciwnika (a nie jego argumentów), tj. wykorzystuje np. metodę argumentum ad personam. Głębszy problem pojawia się wówczas, gdy interlokutorem jest podmiot dysponujący określoną władzą względem drugiej strony, jako że wówczas może on wykonać swą władzę, zamiast formułować kontrargumenty. Czy z taką właśnie sytuacją nie mamy do czynienia w niniejszej sprawie? Czy samorząd lekarski lub jakikolwiek organ administracji sformułował jakiekolwiek merytoryczne kontrargumenty w zakresie wystąpień lekarzy sformułowanych w analizowanych petycjach? Czy też zamiast tego samorząd lekarski postanowił o wykonaniu swej władzy w zakresie prowadzenia postępowań dyscyplinarnych, czego wyrazem są Pisma NROZ?
Warto także mieć na uwadze, że sygnatariusze petycji apelowali chociażby o brak przymusowego charakteru szczepień przeciwko COVID-19. Apel taki jest zaś całkowicie zgodny z Rezolucją 2361 (2021) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy[8], gdzie stwierdza się wprost, że zarówno państwa członkowskie jak i Unia Europejska mają zapewnić poinformowanie obywateli, że szczepionka NIE (podkreślenie tego słowa następuje także w samej Rezolucji – tekst oryginalny w przypisie dolnym) jest obowiązkowa i że brak będzie nacisków na jej przyjmowanie (pkt 7.3.1 Rezolucji)[9], a także, że nikt nie będzie dyskryminowany w związku z brakiem przyjęcia szczepionki (pkt 7.3.2 Rezolucji)[10]. Z kolei, w kontekście petycji ujmującej m.in. zagadnienia badań klinicznych względem szczepionek należy mieć na uwadze, że Komisja Europejska (dopuszczająca do obrotu produkty lecznicze w procedurze scentralizowanej) do tej pory nie wydała przecież względem którejkolwiek szczepionki przeciwko COVID-19 „zwyczajnego” pozwolenia na dopuszczenie do obrotu produktu leczniczego (marketing authorization), a wydała względem tych produktów warunkowe pozwolenie na dopuszczenie do obrotu (conditional marketing authorization). W postępowaniu dotyczącym warunkowego pozwolenia na dopuszczenie do obrotu powinno się zaś stosować art. 14-a rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 726/2004 z dnia 31 marca 2004 r. ustanawiającego unijne procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków[11] oraz rozporządzenie Komisji (WE) nr 507/2006 z dnia 29 marca 2006 r. w sprawie warunkowego dopuszczenia do obrotu produktów leczniczych stosowanych u ludzi wchodzących w zakres rozporządzenia (WE) nr 726/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady[12], które ustanawiają swoiste przesłanki uzyskania warunkowego dopuszczenia do obrotu, inne niż w przypadku procedury „zwyczajnej”.
Jak wskazuje się w samej charakterystyce produktu leczniczego (ChPL) dotyczącej jednej ze szczepionek przeciwko COVID-19, która to ChPL jest przecież częścią dokumentacji związanej z procesem rejestracyjnym, „[t]en produkt leczniczy został dopuszczony do obrotu zgodnie z procedurą dopuszczenia warunkowego. Oznacza to, że oczekiwane są dalsze dowody świadczące o korzyści ze stosowania produktu leczniczego. Europejska Agencja Leków dokona, co najmniej raz do roku, przeglądu nowych informacji o tym produkcie leczniczym i w razie konieczności ChPL zostanie zaktualizowana”[13]. Analogiczna informacja znajduje się w ChPL innej szczepionki[14]. W Aneksie II (będącym również częścią dokumentacji związanej z procesem rejestracyjnym) dotyczącym pierwszego z wymienionych produktów wskazuje się m.in., że „[w] celu zapewnienia pełnej charakterystyki substancji czynnej i produktu końcowego, podmiot odpowiedzialny powinien przekazać dodatkowe dane”, „[w] celu zapewnienia stałej jakości produktu, podmiot odpowiedzialny powinien przekazać dodatkowe informacje, aby wzmocnić strategię kontroli, w tym specyfikacje substancji czynnej i produktu końcowego”, „[w] celu potwierdzenia jednolitego procesu wytwarzania produktu końcowego, podmiot odpowiedzialny powinien przekazać dodatkowe dane walidacyjne”, a także – co chyba najważniejsze – „[w] celu potwierdzenia skuteczności i bezpieczeństwa stosowania produktu leczniczego (…), podmiot odpowiedzialny powinien przedłożyć raport końcowy z badania klinicznego dla randomizowanego, z grupą kontrolną otrzymującą placebo, prowadzonego metodą ślepej próby wobec obserwatora badania C4591001” (przy czym termin wykonania tego ostatniego zobowiązania został ustalony dopiero na grudzień 2023 roku)[15].
Dodatkowe zobowiązania dotyczą również innej szczepionki przeciwko COVID-19[16], gdzie np. „[w] celu potwierdzenia skuteczności i bezpieczeństwa stosowania szczepionki COVID-19 (…), podmiot odpowiedzialny powinien złożyć ostateczne raporty końcowe (ang. Clinical Study Reports, CSR) z randomizowanych, kontrolowanych badań klinicznych COV001, COV002, COV003 i COV005” (data realizacji: 31 maja 2022 r.); „[w] celu potwierdzenia skuteczności i bezpieczeństwa stosowania szczepionki COVID-19 (…), podmiot odpowiedzialny powinien przedstawić analizę pierwotną (na podstawie daty odcięcia danych z dnia 7 grudnia (po zamknięciu bazy danych) oraz końcową analizę zbiorczą z kluczowych badań” (data realizacji w zakresie finalnej analizy zbiorczej: 31 maja 2022 r.); „[w] celu potwierdzenia skuteczności i bezpieczeństwa stosowania szczepionki COVID-19 (…) u osób w podeszłym wieku i osób z chorobą podstawową, podmiot odpowiedzialny powinien przedłożyć przegląd i podsumowania analizy pierwotnej i końcowego raportu z badania klinicznego dotyczącego badania D8110C00001” (data realizacji w zakresie finalnego raportu końcowego w tym przedmiocie: 31 marca 2024 r.)[17].
3. Zagadnienia proceduralne i gwarancje procesowe
Należy natomiast nadmienić, że przedmiotowe Pisma NROZ wydają się być dotknięte wadliwościami proceduralnymi. Zgodnie z art. 112 pkt 1 ustawy z dnia 2 grudnia 2009 roku o izbach lekarskich[18] (dalej jako „u.i.l.”), w sprawach nieuregulowanych w u.i.l. do postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego[19] (dalej jako „k.p.k.”), z wyjątkami wskazanymi w przepisie. Tym samym w pełni zastosowanie znajdzie choćby art. 74 § 1 k.p.k. Przepis artykułu 74 § 1 k.p.k. wskazuje jednoznacznie, że oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności. Oznacza to, że niedopuszczalne jest żądanie przedstawienia przez oskarżonego określonych informacji z jednoczesnym uznaniem za okoliczność obciążającą milczenia oskarżonego. Skoro określone zachowanie jest prawem określonej osoby, to nie można czynić jej zarzutu wówczas, gdy z prawa tego korzysta. Nikt nie uczyni zarzutu właścicielowi z powodu realizacji przez niego jego prawa własności czy też pożyczkodawcy z powodu realizacji przez niego jego prawa do żądania od pożyczkobiorcy zwrotu kwoty pożyczonej. Podobnie, skoro oskarżony (czy też obwiniony) dysponuje prawem do milczenia (por. art. 74 § 1 k.p.k. czy też art. 175 § 1 k.p.k.), skorzystanie z tego prawa nie może stanowić podstawy zarzutu ani samodzielnej okoliczności w jakikolwiek sposób obciążającej[20][RJK2] .
Postępowanie dyscyplinarne powinno być oparte na dowodach, a nie na szykanach. W tym zakresie należy zwrócić uwagę na regulację inicjatywy dowodowej (art. 59 ust. 1 u.i.l.) oraz rozstrzygania okoliczności wątpliwych (gdy wątpliwości nie można usunąć) na korzyść obwinionego (art. 61 ust. 2 u.i.l.)[21]. Tym samym, jeżeli NROZ nie jest w stanie udowodnić określonej okoliczności, nie może wzywać samego obwinionego do dostarczenia dowodu (prawo do milczenia), a okoliczności wątpliwe z kolei (gdy wątpliwości nie można rozstrzygnąć) NROZ powinien tłumaczyć na korzyść, a nie na niekorzyść obwinionego. Obwinionym, zgodnie z art. 58 ust. 1 u.i.l., jest lekarz, wobec którego w toku postępowania wyjaśniającego rzecznik odpowiedzialności zawodowej wydał postanowienie o przedstawieniu zarzutów lub przeciwko któremu skierował do sądu lekarskiego wniosek o ukaranie. Gwarancje procesowe przewidziane na rzecz obwinionego dotyczyć powinny także osoby, co do której formułuje się wstępne wątpliwości. Brak rozciągnięcia gwarancji procesowych również na osobę, wobec której już prowadzi się określone czynności, a która nie jest jeszcze formalnie obwinionym (choć może się nim stać w przyszłości) prowadziłby do niedopuszczalnego ograniczenia praw obwinionego na dalszym etapie postępowania dyscyplinarnego. Gdyby bowiem uznać, że dopiero od etapu formalnego uznania danej osoby za obwinioną stosuje się do niej określone w przepisach gwarancje procesowe, oskarżyciel mógłby łatwo zdobyć od takiej osoby (zanim „uzyska” ona status obwinionego) wszelkie konieczne dowody, które mógłby wykorzystać na dalszym etapie postępowania. Ochroną przed takim nadużyciem na gruncie postępowania karnego jest choćby regulacja k.p.k., która ustanawia brak możliwości odczytania protokołów zeznań złożonych przez daną osobę jako świadka wówczas, gdy staje się ona następnie oskarżonym[22]. Istotne jest bowiem, aby nie obchodzić (czy wręcz niweczyć) gwarancji procesowych strony postępowania, dokonując względem niej czynności procesowych przed „uzyskaniem” przez tę osobę statusu strony, z którym gwarancje procesowe są związane, zwłaszcza wówczas, gdy z okoliczności wynika, że wynik tych „wstępnych” czynności procesowych może spowodować zmianę w statusie prawno-procesowym danej osoby.
4. Podsumowanie
Wobec powyższego należy uznać, że występowanie przez NROZ względem lekarzy, którzy podpisali „List otwarty polskich lekarzy, naukowców i pracowników służby zdrowia do polskich władz oraz mediów” czy też „Apel naukowców i lekarzy w sprawie szczepień na koronawirusa SARS-CoV-2” jawi się jako bezzasadne i niedopuszczalne, poprzez ograniczenie (lub wręcz wyłączenie) konstytucyjnych i zawodowych praw i wolności, a dodatkowo naruszać może gwarancje procesowe ustanowione w u.i.l. oraz k.p.k.
Autor: dr r. pr. Rafał J. Kruszyński, LL.M.
[1] Por. wyrok Sądu Najwyższego z 15 października 2015 r., sygn. III KK 206/15.
[2] Dz.U. 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.
[3] R. Kubiak, Prawo medyczne, Warszawa 2010, s. 28.
[4] Por.: R. Kubiak, dz. cyt., s. 28 (wraz z przywołaną tam literaturą).
[5] A. Gubiński, Komentarz do Kodeksu Etyki Lekarskiej, Warszawa 1995, s. 43 i n.; R. Kubiak, dz. cyt., s. 28.
[6] Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 marca 2000 r., sygn. P12/98
[7] Por. J. Jaskiernia, Spór o reguły bezpośredniego stosowania Konstytucji RP, [w:] Dookoła Wojtek… Księga pamiątkowa poświęcona Doktorowi Arturowi Wojciechowi Preisnerowi, [red.] R. Balicki, M. Jabłoński, Wrocław 2018, s. 94-95.
[8] Parliamentary Assembly of Council of Europe Resolution 2361 (2021) Covid-19 vaccines: ethical, legal and practical considerations – tekst rezolucji (provisional version) dostępny pod adresem: https://pace.coe.int/pdf/2e0ee40b5d6c4e2e5df5467478961f7561e651733326667a8259ffe25682ae848428feba12/resolution%202361.pdf (dostęp: 7.02.2021).
[9] Tamże, pkt 7.3.1.: „ensure that citizens are informed that the vaccination is NOT mandatory and that no one is politically, socially, or otherwise pressured to get themselves vaccinated, if they do not wish to do so themselves”.
[10] Tamże, pkt 7.3.2.: „ensure that no one is discriminated against for not having been vaccinated, due to possible health risks or not wanting to be vaccinated”.
[11] Dz.Urz.UE.L 2004 Nr 136 ze zm.
[12] Dz.Urz.UE.L 2006 Nr 92.
[13] https://www.ema.europa.eu/en/documents/product-information/comirnaty-epar-product-information_pl.pdf (dostęp z dnia 3.02.2021).
[14] https://ec.europa.eu/health/documents/community-register/2021/20210129150842/anx_150842_pl.pdf (dostęp z dnia 3.02.2021).
[15] https://www.ema.europa.eu/en/documents/product-information/comirnaty-epar-product-information_pl.pdf (dostęp z dnia 3.02.2021).
[16] https://ec.europa.eu/health/documents/community-register/2021/20210129150842/anx_150842_pl.pdf (dostęp z dnia 3.02.2021).
[17] https://ec.europa.eu/health/documents/community-register/2021/20210129150842/anx_150842_pl.pdf (dostęp z dnia 3.02.2021).
[18] Tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 965 ze zm.
[19] Tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 30 ze zm.
[20] Por.: T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011, s. 159-160; wyrok Sądu Najwyższego z 25 kwietnia 2019 r., sygn. II KK 214/18
[21] Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny zasada nemo se ipsum accusare tenetur jest pochodną zasady domniemania niewinności – zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11 października 2016 r., sygn. SK 28/15, pkt III.6.3.3. Analogicznie w orzecznictwie Sądu Najwyższego – zob. wyrok z 15 października 2015 r., sygn. III KK 206/15.
[22]Zob. wyrok Sądu Najwyższego z 25 września 2015 r., sygn. IV KK 154/12; M. Błoński, Zmiana ról procesowych a możliwość wykorzystania protokołów wyjaśnień oskarżonego i zeznań świadka, Palestra 5/2018, https://palestra.pl/pl/czasopismo/wydanie/5-2018/artykul/zmiana-rol-procesowych-a-mozliwosc-wykorzystania-protokolow-wyjasnien-oskarzonego-i-zeznan-swiadka (dostęp z dnia 3.02.2021).
Źródło: https://ordoiuris.pl/stanowisko-ws-postepowan-przeciwko-sygnatariuszom-apelu-naukowcow-i-lekarzy