W dniu 5 sierpnia 1864 r. na stokach Cytadeli Warszawskiej został stracony, przez powieszenie, przywódca Powstania Styczniowego 1863 r. – Romuald Traugutt. Razem z nim stracono Rafała Krajewskiego, Józefa Toczyńskiego, Romana Żulińskiego i Jana Jeziorańskiego.
Romuald Traugutt urodził się 16.01.2826r. w miejscowości Szostakowo, ówczesnej guberni grodzieńskiej. Był wychowany w duchu patriotycznym przez babcię Justynę Błocką. W 1864 r. ukończył naukę w gimnazjum w Świsłoczy i otrzymał srebrny medal za wyniki w nauce oraz świadectwo dojrzałości. (W Świsłoczy zachował się pomnik Romualda Traugutta, stojący w alei rewolucjonistów, tuż za pomnikiem Lenina i Stalina).
W 1845 r. rozpoczął trzy letnią naukę w szkole wojskowej w Żelechowie, a po jej ukończeniu zdał egzamin oficerski w Petersburgu. W maju 1849 r. batalion saperów, w którym służył, został skierowany na Węgry, w celu stłumienia rewolucji. Za udział w walkach na terenie Węgier otrzymał Order św. Anny II klasy oraz nagrodę pieniężną. W lipcu 1852 r. ożenił się, a w 1853 r. urodziła się jego córka.
W grudniu 1853 r. oddział Traugutta został wysłany na Krym gdzie wziął m.in. udział w oblężeniu Sewastopola. W 1857 r. otrzymał awansowany na sztabskapitana i został adiutantem Sztabu Głównego Armii Drugiej.
W 1857 r. wraz z rodziną zamieszkał w Charkowie. W kwietniu, tego samego roku, urodziła mu się druga córka. W 1858 r. zamieszkał w Petersburgu i został wykładowcą w wyższej szkole wojskowej.
W 1859 r. żona urodziła bliźnięta. Niebawem nastąpiła tragedia rodzinna. Najpierw u schyłku 1859 r. zmarła najmłodsza córka, zaraz po niej babka Justyna. W dniu 1 styczniu 1860 r. zmarła żona Anna, zaś w maju najmłodszy syn. Po chwilowym załamaniu nerwowym Traugutt przejął majątek po zmarłym ojcu chrzestnym i w nim zamieszkał.
W czerwcu 1860 r. ożenił się z Antoniną Kościuszko, blisko spokrewnioną z Tadeuszem Kościuszką. Wobec złej kondycji fizycznej został zwolniony z armii rosyjskiej, gdzie dosłużył się stopnia podpułkownika. Po zwolnieniu zachował prawo do noszenia munduru i otrzymał stałe uposażenie finansowe. Gdy w marcu 1863 r. proklamowano powstanie na Litwie, początkowo odmawiał wstąpienia w szeregi powstańcze. Jako doświadczony oficer armii rosyjskiej miał świadomość tragicznej dysproporcji sił i środków, jakimi dysponowali Rosjanie i powstańcy. Uległ jednak presji otoczenia i w kwietniu 1863 r. stanął na czele oddziału, utworzonego w Kobryniu, z którym wziął udział w kilku potyczkach. Ostatnia z nich miała miejsce 13 lipca 1863 r. pod Kołodnem i zakończyła się klęską oraz rozbiciem oddziału. Ranny Romuald Traugutt schronił się w majątku Orzeszków w Ludwinowie. Wielkim admiratorem Traugutta, od początku jego walki z Rosjanami, stała się młoda pisarka Eliza Orzeszkowa. W 1857 r. wyszła za starszego od niej o kilkanaście lat dziedzica Ludwinowa i Bielina – Piotra Orzeszko i osiadła w ludwinowskim dworze. Mąż znakomitej pisarki nie podzielał patriotycznego entuzjazmu małżonki i uważał, że powstanie zbrojne przeciwko rosyjskiemu zaborcy nie ma szans powodzenia. Pomimo, iż był przeciwnikiem powstania uległ małżonce i wspierał działający w pobliżu oddział Traugutta. Lekarzem w owym oddziale był brat Piotra – Kalikst Orzeszko.
Eliza Orzeszkowa takimi słowy opisała dwór w jednym z listów do przyjaciela: Ludwinów był bardzo ładną wioską poleską, otoczoną lasem, z wielkim prześlicznym ogrodem, w którym jedna szczególnie aleja ze starych kasztanów posiadała królewską niemal wspaniałość. Dom był obszerny i wygodny, ale pod strzechą jeszcze, wiała zeń stara i wiecznie piękna poezja szlacheckich dworów naszych.
Po klęsce oddziału ranny i ścigany Traugutt dotarł do Ludwinowa i został ukryty na poddaszu kaplicy grobowej Orzeszków w pobliskim Zakozielu. Kaplica zbudowana w 1839r., w stylu neogotyckim, zachowała się do dzisiaj, ale jej dach jest w bardzo złym stanie technicznym.
Pod koniec lipca Eliza Orzeszkowa zawiozła Romualda Traugutta karocą do Warszawy. W dniu 17.10.1863r. Traugutt został dyktatorem powstania. Działając w konspiracji, jako Michał Czarnecki, usiłował zreorganizować oddziały powstańcze, zabiegał bezowocnie o uzyskanie pożyczek w bankach i pomoc militarną krajów Europy Zachodniej. W dniu 27.12.1863r. wydał dekret o powołaniu terenowych delegatów do uwłaszczenia chłopów.
Został aresztowany przez policję w nocy z 10/11 kwietnia 1864r. Powodem aresztowania była zdrada, jakiej dopuścił się sekretarz Rządu Narodowego Artur Goldman, syn Izaaka Goldmana, nauczyciela Warszawskiej Szkoły Rabinów. Artur Goldman został aresztowany w sprawie nie związanej z Trauguttem, jednak zeznając podał, iż:
Bywając u Wacława Przybylskiego słyszałem raz, że były dowódca oddziału powstańczego na Litwie Traugutt, b. wojskowy rosyjski, jakoby komisant domu lwowskiego w początku października przybędzie do Warszawy i ma objąć kierownictwo Rządu Narodowego. Nazwiska pod jakim miał być tutaj meldowany, nie znam.
Następnego dnia zeznał:
Pomieniony Traugutt pod nazwiskiem Michał Czarnecki rzeczywiście przyjechał do Warszawy, gdzie się jednak zatrzymał, nie wiem. Rysopis jego następujący: wzrost średni, głowa duża, cera śniada, włosy czarne, faworyty bokobrody duże, czarne, połączone z małą brodą, nosi okulary.
Artur Goldman ocalił skórę i został skazany na zesłanie. Romuald Traugutt nie wydał nikogo i został zdegradowany oraz skazany na śmierć przez powieszenie.
Za pomoc powstańcom, majątek Piotra Orzeszko Ludwinowo wraz z folwarkami skonfiskowano, zaś jego samego zesłano do guberni permskiej. Ukochana małżonka Eliza, początkowo, wzorem innych Polek, nosiła się z zamiarem dołączenia do męża, lecz wkrótce ów szlachetny zamiar porzuciła. Obecnie spoczywa na cmentarzu katolickim w Grodnie, u boku drugiego małżonka – Stanisława Nahorskiego.
Maurycy Frąckowiak
