Profesor Feliks Koneczny to z pewnością jeden z najciekawszych naukowców dwudziestolecia międzywojennego. Na dzisiejszych uniwersytetach pozostaje “wyklęty”. Poniżej prezentujemy podstawowe założenia jego autorskiej teorii cywilizacji.
1. Definicja cywilizacji
• Cywilizacja jest to metoda ustroju życia zbiorowego (…) Definicya ta jest dostatecznie obszerną; mieści się w niej sztuka i nauka, etyka i prawodawstwo, ekonomia, szkolnictwo, komunikacya itd., boć to wszystko należy do życia zbiorowego (fragmenty tekstu wyróżnione kursywą pochodzą z dzieł F. Konecznego).
• Cywilizacje stanowią największe realnie istniejące „odłamy” dzielące ludzkość. Nie ma żadnej cywilizacji ogólnoludzkiej.
2. Kluczowe pojęcia w rozumieniu cywilizacji
2.1. Quincunx (pięciomian bytu człowieczego)
• Quincunx to przyczyna powstawania różnych cywilizacji i klucz do zrozumienia zjawiska różnorodności cywilizacji. Łatwiej egzystować ludziom o odmiennym języku, religii, narodowości i kolorze skóry, aniżeli jednostkom mającym odległe podejście do quincunxa.
• Człowiek, składający się z duszy i ciała, musi doskonalić się w obu aspektach bytu (duchowym i cielesnym). Rezygnując z którejkolwiek naraża się na upadek.
• Kategorie bytu człowieczego:
– strona wewnętrzna (duchowa): dobro (moralność) i prawda (przyrodzona i nadprzyrodzona).
– strona zewnętrzna (cielesna): zdrowie i dobrobyt.
– pojęcie piękna (wspólne ciału i duszy).
2.2. Trójprawo
• Najlepszy wskaźnik cywilizacji będący odbiciem różnic cywilizacyjnych.
• W obrębie wspólnoty może istnieć tylko jedno spójne prawo.
• Na trójprawo składa się: prawo familijne (monogamia, poligamia, poliandria oraz półmonogamia/półpoligamia), prawo majątkowe i prawo spadkowe.
2.3. Zrzeszenia
• Na podstawie trójprawa wyrastają zrzeszenia. W ramach jednego zrzeszenia musi obowiązywać identyczne trójprawo oraz quincunx.
3. Podział cywilizacji
• Dotychczas istniały na pewno 22 cywilizacje.
• Obecnie istnieją 4 cywilizacje starożytne (chińska, bramińska, żydowska, turańska) i 3 nowożytne (łacińska, bizantyjska, arabska). Można pominąć tybetańską i numidyjską, bo choć przetrwały w formie szczątkowej, ich los wydaje się przesądzony.
3.1. Cywilizacja żydowska
• Brak rozróżnienia w życiu jednostki spraw religijnych i świeckich. Wszystko jest sprawa religijną, co skutkuje m.in. upośledzeniem nauki świeckiej.
• Podstawowa cecha: sakralność (zob. 4.1.).
3.2. Cywilizacja turańska
• Istota daje się ująć w jednym słowie: obóz.
• Uczynienie z wojny sposobu na życie. Dzieje kultur cywilizacji turańskiej to okres fluktuacji miedzy okresami chwilowych świetności i czasów niemocy.
• Wszechwładza wodza, który jest jedynym źródłem prawa (pojęcie moralności turańszczyźnie nie jest znane). Życie ludzkie cenione niezbyt wysoko.
• Przykłady turańszczyzny w polskim wydaniu: sarmatyzm i piłsudczyzna.
3.3. Cywilizacja bizantyjska
• Państwo miarą wszechrzeczy. Brak zasad moralnych w życiu publicznym (cel uświęca środki). Kościół nie może krępować przejawów państwowości jakimikolwiek nakazami i zakazami natury moralnej.
• Rozbudowana na niespotykaną skalę armia urzędników.
3.4. Cywilizacja łacińska (zachodnio-europejska, chrześcijańsko-klasyczna)
• Żadna inna metoda ustroju życia zbiorowego nie jest w stanie zapewnić jednostce większych swobód niż cywilizacja łacińska.
• Zagwarantowanie wolności słowa, myśli i sumienia. Łacińska cywilizacja jest zwolenniczką rozmaitości, umiejąc właśnie w oparciu o rozmaitości pogłębiać jeszcze mocniej jedność.
• Obce wcielanie apriorycznie przyjętych założeń oraz omnipotencja państwa. Wiele spraw pozostawia się do rozstrzygnięcia samorządom.
3.5. Pozostałe metody ustroju życia zbiorowego
• Bramińska i chińska: nie odegrały praktycznie żadnej roli w dziejach Europy.
• Arabska: w historii Starego Kontynentu miała wpływ ograniczony jedynie do południowych części kontynentu.
4. Dychotomie cywilizacyjne
4.1. Sakralność – niesakralność
• Sakralność przesądza o „skamieniałości” danej cywilizacji.
• Formalizm we wszystkich dziedzinach życia.
• Z poczucia misji wynika ekskluzywność członków należących do tego samego zrzeszenia. Wybraństwo polega na przekonaniu o pełnieniu wyjątkowej misji rzekomo powierzonej przez boga tylko temu ludowi.
• Posiadanie zróżnicowanej etyki: jednej dla „swoich”, innej dla obcych.
4.2. Monizm – dualizm prawny oraz prymat prawa prywatnego lub publicznego
• Wśród cywilizacji niesakralnych wyróżnia się dwa modele urządzenia prawnego państwa: monizm (cała państwowość wywodzi się z prawa prywatnego lub publicznego, nie pozostawiając miejsca dla drugiego) i dualizm (oba rodzaje praw koegzystują z sobą).
• Wzorca dla monizmu prawnego dostarcza cywilizacja turańska, gdzie cesarz był rodowym starostą całej społeczności znajdującej się pod jego władaniem. W turańszczyźnie w miejscu prawa publicznego istnieje upublicznione prawo prywatne (władca posiada status pana życia i śmierci).
• Cywilizacja bizantyńska jest dziś jedyną, która opiera się na monizmie prawa
publicznego. U źródeł cywilizacji łacińskiej leży z kolei dualizm prawa.
4.3. Personalizm – gromadność
• W personalizmie odpowiedzialność jest surowsza, gdy tymczasem odpowiedzialność zbiorowa bywa najlepszym wykrętem od wszelkiej odpowiedzialności (najlepiej obrazuje to spowiedź: w katolicyzmie szczegółowa, indywidualna i osobista, zaś u żydów i protestantów ogólnikowa, gromadna i publiczna).
• Gromadność, z uwagi na immanentnie tkwiącą w niej niechęć do indywidualności, przejawia się w tendencjach unifikacjyjnych (przymusowe równanie w dół). Z kolei personalizm pielęgnuje indywidualny, zróżnicowany rozwój osobowości, albowiem wyraża się przez różnorodność.
4.4. Organicyzm – mechanicyzm
• Organicyzm występuje w parze z personalizmem, a mechanicyzm z gromadnością.
• Zrzeszenie organiczne przypomina żywy twór, w którym każdy służy życiu publicznemu środkami odpowiadającymi indywidualnej osobowości, co implikuje satysfakcję z ludzkiej egzystencji. W zrzeszeniu zorganizowanym na kształt mechanicystyczny wszystko występuje na odwrót.
4.5. Źródło pochodzenia prawa
• Prawo pochodzi od społeczeństwa (nie od społeczności). Społeczeństwa zaś nie ma tam, gdzie panuje gromadność, a biorąc pod uwagę, że społeczeństwo stanowi niejako żywy organizm, nie może utrzymać się ono w zrzeszeniu regulowanym mechanicystycznie.
4.6. Poczucie – brak poczucia narodowego
• Naród stanowi zrzeszenie najwyższego rzędu, jest bowiem zorganizowaniem społeczeństwa do celów duchowych. Cechami konstytutywnymi narodu są bowiem: bycie społeczeństwem oraz posiadanie własnej ojczyzny, języka i tradycji.
• Państwo stanowi materialną nadbudowę społeczeństwa, a naród jest jego wyrazem etycznym. O istnieniu narodu można mówić tylko tam, gdzie w życiu publicznym jest miejsce dla etyki (dziś wyłącznie na gruncie cywilizacji łacińskiej, a niegdyś rzymskiej).
• Trwanie narodów jest warunkiem koniecznym istnienia cywilizacji łacińskiej.
4.7. Historycyzm – jego brak
• Historycyzm (tj. świadomość historyczna danego społeczeństwa) daje możliwość zabezpieczenia przed ponownym wystąpieniem niekorzystnych zjawisk znanych z historii.
• Do historycyzmu doszła cywilizacja rzymska, a na jej gruzach łacińska i bizantyńska.
5. Prawa dziejowe
5.1. Współmierność
• Przez współmierność w świecie ducha rozumiemy występowanie niezantagonizowanej różnorodności zjawisk. Duchowa współmierność polega na różnicach bez sprzeczności, aczkolwiek nie jest jednostajnością.
• Współmierność zachodzi na wielu płaszczyznach: cywilizacja, państwo, społeczeństwo, rodzina. Nigdy i nigdzie nie można być cywilizowanym na dwa sposoby.
• Konieczność współmierności w życiu publicznym pochodzi z niemożności wytworzenia prawa wyższego rzędu w sytuacji posługiwania się przez dane zrzeszenie trójprawem, które różni się w zasadniczych kwestiach.
5.2. Nierówność
• W świecie przyrody czymś naturalnym jest nierówność.
• Dogmatyczna walka z nierównością wyrządza jedynie krzywdę i to podwójną: poszczególnym jednostkom – gnębiąc bardziej przedsiębiorczych, a mniej zdolnym nie dając szansy rozwoju, oraz zrzeszeniu jako całości – hamując, a czasem nawet obniżając przez ujednostajnienie jego poziomu rozwoju.
• Nierówność stanowi warunek postępu.
5.3. Prawo ekspansywności tego, co żywotne
• Trwanie cywilizacji nie zależy od jej wieku. Żadna cywilizacja nie zginie ze starości.
• Istnienie danej cywilizacji pociąga za sobą możliwość posiadania żywotności. Wszelka cywilizacja żywotna, nieobumierająca, jest zaczepna. Walka trwa, póki jedna z walczących cywilizacji nie zostanie unicestwiona. Cywilizacje mniej żywotne bywają rugowane przez żywotniejsze. Na co dzień walka toczy się wzdłuż linii rozgraniczającej cywilizacje, a czynnikiem wojującym są kultury (w bezpośrednim starciu biorą udział tylko te znajdujące się na owej linii).
5.4. Niemożność syntezy między cywilizacjami
• Niepodobna łączyć zrzeszenia zapatrujące się odmiennie na quinqunx (por. 2.1.). Z próby syntez cywilizacji może powstać co najwyżej mieszanka.
• Historia wielokrotnie pokazała irracjonalność tego typu pomysłów począwszy od starań Aleksandra Macedońskiego, a skończywszy na Jugosławii.
5.5. Szkodliwość mieszanek
• Popadnięcie w mieszankę danego zrzeszenia oznacza brak jego rozwoju, albowiem działać pożytecznie można tylko w jednym kierunku.
5.6. Górowanie niższości
• Wyższość danej cywilizacji nie przejawia się w jej zaawansowaniu technologicznym, przewadze militarnej i potędze intelektualnej, lecz tym, ile dana metoda wymaga od tych, którzy się nią posługują.
• W walce cywilizacji decyduje stosunek wysiłków, podejmowanych z obu stron. Rywalizacja postępuje zarówno drogą pokojową, jak i zbrojną.
• W niższości żyje się łatwiej, stąd jest bardziej atrakcyjna dla wielu osób. Im wyższa cywilizacja, tym więcej wymaga poświęceń.
źródło: narodowcy.net