Konstytucja marcowa
Konstytucja, uchwalona w dniu 17 marca 1921 r. nawiązywała do haseł tymczasowego Rządu Lubelskiego, rozpoczynając się od słów: W imię Boga Wszechmogącego!, My, Naród Polski, dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtorawiekowej niewoli, wspominając z wdzięcznością męstwo i wytrwałość ofiarnej walki pokoleń, które najlepsze wysiłki swoje sprawie niepodległości bez przerwy poświęcały, nawiązując do świetnej tradycji wiekopomnej Konstytucji 3 Maja, dobro całej, zjednoczonej i niepodległej Matki Ojczyzny mając na oku, a pragnąc jej byt niepodległy, potęgę i bezpieczeństwo oraz ład społeczny utwierdzić na wiekuistych zasadach prawa i wolności (….) tę oto Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej uchwalamy i stanowimy.
Konstytucja wprowadzała demokratyczny ustrój republikański z silnym parlamentem.
Konstytucja składała się z siedmiu rozdziałów i stu dwudziestu sześciu artykułów. W artykule 2 stwierdzano, ze władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Organem narodu w zakresie ustawodawstwa są Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej Prezydent Rzeczypospolitej łącznie z odpowiednimi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości – niezawisłe sądy.
Sejm miał być wybierany na pięć lat. w głosowaniu pięcioprzymiotnikowym (powszechnym, tajnym, równym, bezpośrednim i proporcjonalnym), a prawo wyborcze przysługiwało wszystkim obywatelom obu płci (z wyjątkiem wojskowych w służbie czynnej), którzy ukończyli dwadzieścia jeden lat (do senatu od trzydziestego roku życia) i mieszkali przynajmniej rok w danym okręgu wyborczym. Wybranym do sejmu mógł być każdy obywatel, który ukończył dwadzieścia pięć lat, a do senatu czterdzieści. W sejmie zasiadało 444 postów, w senacie 111 senatorów. Posłów i senatorów uważano za przedstawicieli całego narodu, wyborcy nie mogli krępować ich instrukcjami poselskimi ani odwoływać przed końcem kadencji. Posłowie i senatorowie nie mogli być pociągani do odpowiedzialności sądowej bez zgody izby, do której należeli. Sejm mógł rozwiąząć się przed upływem pięciu lat, uchwałą przegłosowaną większością dwóch trzecich głosów (mógł to również zrobić prezydent za zgodą trzech czwartych liczby senatorów). Rozwiązaniu ulegał jednocześnie sejm i senat.
Sejm posiadał pełnię władzy ustawodawczej, inicjatywa ustawodawcza należała do rządu i sejmu. Senat mógł rozpatrywać tylko ustawy przedłożone mu przez sejm. Mógł opóźniać ich uchwalenie, ale nie miał prawa veta (sejm mógł zawsze bezwzględną większością przywrócić ustawę w jej pierwotnym brzmieniu).
Sejm miał prawo pociągać do odpowiedzialności prezydenta i członków rządu za naruszenie konstytucji. Zgody sejmu wymagały: wypowiedzenie wojny, zawarcie pokoju i przymierza, umowy handlowe i celne oraz decyzje o zmianie granic państwa. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wybierany był na siedem lat przez Sejm i Senat połączone razem w Zgromadzenie Narodowe. Stał on na czele władzy wykonawczej, zwoływał, odwoływał i zamykał posiedzenia Sejmu i Senatu. Był najwyższym zwierzchnikiem Sil Zbrojnych. Mianował na wypadek Wojny (na wniosek Rady Ministrów) Naczelnego Wodza. Posiadał prawo łaski;'”’:
Władzę wykonawcza prezydent wykonywał za pośrednictwem rządu (czyli Rady Ministrów). Na wniosek Prezesa Rady Ministrów powoływał poszczególnych ministrów, którzy byli odpowiedzialni przed sejmem. Każdy akt prezydenta wymagał kontrasygnaty czyli podpisu premiera i resortowego ministra. Prezydent mógł być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu (za zdradę kraju, pogwałcenie konstytucji i przestępstwa karne), jeżeli sejm podjął taką uchwałę większością trzech piątych liczby głosujących.
Władza sądownicza, w myśl konstytucji marcowej, należała do sądów. Zasiadali w nich sędziowie mianowani przez prezydenta. Byli oni niezawiśli i nietykalni, a wyroki wydawali jedynie na podstawie ustaw. Ani władzę ustawodawcze ani wykonawcze nie mogły zmienić prawomocnych wyroków sądowych.
Konstytucja marcowa określała również zasady podziału administracji państwa i obowiązki obywateli. Konstytucja gwarantowała ochronę życia oraz wolność sumienia każdego obywatela, bez różnicy pochodzenia, narodowości, rasy i wyznania. Zapewniała równość wobec prawa, nietykalność mienia, tajemnice korespondencji, wolność prasy i badań naukowych oraz swobodę zgromadzeń i stowarzyszeń.
Mniejszościom narodowym konstytucja dawała prawo zachowania swej narodowości, języka, zakładania i utrzymywania własnym kosztem szkól w języku narodowym oraz praktyk religijnych.
Konstytucja przyjęła za jedną z najważniejszych zasad ochronę własności prywatnej, zastrzegając jednak, że ziemia nie może być przedmiotem nieograniczonego obrotu i wprowadzając możliwość przymusowego jej wykupu.
Znaczenie konstytucji marcowej.
Konstytucja z 17 marca 1921 r., choć przyjęła klasyczną, monteskiuszowską teorię podziału władzy (na ustawodawczą, wykonawczą, sadowniczą), odrzuciła jednak zasadę harmonijnego współdziałania tych władz. Wprowadzała bowiem przewagę władzy ustawodawczej nad wykonawczą. Powoływany przez prezydenta rząd odpowiadał w całości za swe czynności przed sejmem, który mógł zawsze odwołać poszczególnego ministra lub rząd w całości, odmawiając mu votum zaufania. Natomiast ani prezydent ani rząd nie posiadali prawa rozwiązywania sejmu i senatu przed upływem pięcioletniej kadencji.
Konstytucja sankcjonowała istniejący w państwie stan nierówności ekonomicznej i wynikające z tego faktu konsekwencje. Brak tej równości ograniczał możliwość korzystania z formalnie przyznawanych wolności i swobód obywatelskich. Uznając wolność sumienia i wyznania konstytucja stanowiła (art. 114), że wyznanie rzymskokatolickie zajmuje w państwie naczelne stanowisko wobec równouprawnionych wyznań. Kościół katolicki uzyskiwał więc w Polsce szczególne prawa i stanowił swego rodzaju „państwo w państwie”. Jego stosunek do państwa został określony przez konkordat zawarty z Watykanem w 1925 r.
Generalnie trzeba jednak przyznać, że konstytucja marcowa stanowiąca zamknięcie pierwszego, najtrudniejszego etapu budowy niepodległego państwa, należała do najbardziej demokratycznych i postępowych aktów tego rodzaju nie tylko w Europie.
Konstytucja obowiązywała jako najwyższy akt prawny RP do chwili wejścia w życie Konstytucji kwietniowej – 24 kwietnia 1935 r.