Na daczy Iwana Sierowa znaleziono jego sensacyjne pamiętniki. Generał NKWD sporo pisał o Polsce.
Jan Różdżyński
„Kiedy upewniłem się, że mamy już Okulickiego, posłałem grupę operacyjną, na czele z płk. Pimienowem, który przekazał ministrom, że otrzymaliśmy z Moskwy pilną depeszę, że rozmowy z nimi odbędą się w Moskwie. […] wielu z nich było nawet zadowolonych takim obrotem spraw…” – to o zebranych w marcu 1945 r. w Pruszkowie, oszukiwanych od początku przedstawicielach Polskiego Państwa Podziemnego, którzy, zamiast przy stole negocjacji, po kilku godzinach mieli znaleźć się w więzieniu na Łubiance.
„[…] Gdy wszedłem do pokoju, chociaż byłem po cywilnemu, Okulicki rozpoznał mnie, wstał i blednąc, powiedział: »Wiedziałem, że te wieczne pióra mógł mi odebrać tylko pan, a nie generał Iwanow. Teraz wszystko jasne«”– to o powtórnym aresztowaniu gen. Leopolda Okulickiego. Przy pierwszym aresztowaniu, zimą 1940 r., NKWD-ziści Sierowa znaleźli u płk. Okulickiego fiolkę z trucizną. Dlatego wiosną 1945 r. Sierow był pewien, że Okulicki też ma przy sobie truciznę, której w ostateczności nie zawaha się użyć. Ostatni komendant AK cyjanek potasu miał ukryty w jednym z dwóch wiecznych piór, z którymi się nie rozstawał…
Walizka na daczy
Przed paroma laty wnuczka Sierowa remontowała otrzymaną w spadku dziadkową daczę. Jakież było jej zdziwienie, gdy podczas robót w garażu odkryła parę miesięcy temu przemyślną skrytkę, a w niej dwie stare, zakurzone walizki pełne rękopisów i maszynopisów. Moskiewskie wydawnictwo Proswieszczenije zdecydowało się wydać je w nakładzie aż 25 tys. egzemplarzy. Nawet jak na Rosję to obecnie nakład poważny. Po raz pierwszy opublikowano setki stron tekstu pisanego przez człowieka, od którego w ZSRS i państwach satelickich zależał los i nierzadko życie setek tysięcy ludzi. Notatki urywają się w 1965 r., kiedy to Nikita Chruszczow, którego Sierow był niegdyś protegowanym, zdegradował go o kilka generalskich stopni, pozbawił wielu godności, orderów oraz zasług i wysłał na przymusową emeryturę. Sierow miał potem żyć jeszcze długo, rozpamiętując krzywdę, jaka w jego mniemaniu go spotkała. Zapewne również z tego powodu wprowadzał w pamiętnikach rozmaite poprawki. I w końcu ukrył owe papiery tak, żeby kiedyś zaświadczyły, jakim to był dobrym żołnierzem i funkcjonariuszem, oddanym partii oraz służbie i że przecież tylko wypełniał rozkazy.
Jakby chciał zaprzeczyć własnemu wizerunkowi – wielu mu współczesnych funkcjonariuszy sowieckich na stanowiskach kierowniczych widziało w nim dosyć ograniczonego i schematycznego, grubiańskiego służbistę, bezdusznego fachowca od przesłuchań, wsadzania do więzień i rozstrzeliwania. Sporą część liczącej ponad 700 stron książki stanowią obszerne komentarze, liczne przypisy i odnośniki. Niektóre tłumaczą postępowanie autora.
„15 września, przed wyjazdem w stronę granicy niemieckiej, zebraliśmy wszystkich czekistów i udzieliliśmy im instrukcji. Wielu z nich, kiedy tego słuchali, zrobiło wielkie oczy” – pisze Sierow o przygotowaniach NKWD poprzedzających zajęcie przez Armię Czerwoną polskich ziem wschodnich w 1939 r. i dodaje, że jemu, świeżo upieczonemu ludowemu komisarzowi spraw wewnętrznych Ukraińskiej SRS, początkowo też wydawało się to niesłychane.
Mimochodem w dalszej części pamiętników wspomina, że w okolicach Przemyśla pojmał wtedy gen. Władysława Andersa, który z zajmowanych przez ZSRS polskich ziem usiłował przedrzeć się do Generalnego Gubernatorstwa.
Za to dość szczegółowo opisuje swój udział w negocjacjach w sprawie kapitulacji Lwowa z polskim dowódcą obrony miasta, gen. Władysławem Langnerem. Generał wolał wówczas skapitulować przed Rosjanami niż przed atakującymi od zachodu Niemcami. Zgodnie z umową polscy żołnierze i oficerowie w sposób zorganizowany mieli, po oddaniu broni, opuścić miasto i rozjechać się do domów. Jednak „[…] wieczorem przyszedł rozkaz z Moskwy, żeby zatrzymać wszystkich oficerów i wysłać do punktów zbornych na Ukrainie. […] co prawda było to sprzeczne z naszą umową z Langnerem” – pisze, nie dodając nic więcej.
Ze zdziwieniem odnotowuje poświęcenie Polaków stawiających partyzancki opór Armii Czerwonej, którzy okazali się dobrymi konspiratorami. Przyznaje, że nawet ponaglany przez ówczesnego szefa partii na Ukrainie, Nikitę Chruszczowa, nie od razu potrafił sobie z nimi poradzić. Cynicznie stwierdza przy tym, że Polaków można oszukać za pomocą… ich religii katolickiej. Oto „umiejętnie” przesłuchując katolika, wystarczy bowiem kazać mu przysiąc na Matkę Boską. Jeśli będzie tym zmieszany, to znaczy, że wcześniej nie mówił prawdy.
Ujęcie „Mrówki”
Właśnie takie metody doprowadziły m.in. w styczniu 1941 r. do pierwszego aresztowania płk. Leopolda Okulickiego (ówczesny pseudonim: „Mrówka”). Kierował on strukturami Związku Walki Zbrojnej na terenach zajętych przez Armię Czerwoną i pozostawał dla NKWD nieuchwytny. Sierow charakteryzuje go jako doświadczonego oficera polskiej „Dwójki”, starannie zakonspirowanego i często zmieniającego kwatery. Opisuje kolejne fazy polowania na „Mrówkę”, w tym przesłuchanie i drobiazgową rewizję pani Bronisławy (nazwiska nie podaje) Wysłouchowej „Biruty”, aresztowanej łączniczki Okulickiego, która najpierw podała dwa lipne adresy. Dlatego, jak to enigmatycznie określa, jego ludzie „zmuszeni byli się z nią poważnie pokłócić” i zawstydzić ją, że „okłamuje Matkę Boską”. Łączniczka, po dręczeniu fizycznym i psychicznym, podała w końcu prawdziwy adres, pod którym ukrywał się Okulicki.
Szczegółowo opisuje Sierow ujęcie „Mrówki” poprzedzone misternym planem odwrócenia uwagi pułkownika i przekonania go, że był nierozpoznany i został zatrzymany przypadkowo. Sierow już wówczas był pewny, że gdy Okulicki zorientuje się, iż NKWD-ziści wiedzą, kogo złapali, natychmiast popełni samobójstwo. Dlatego zainscenizował operację z agentem udającym żydowskiego handlarza, który jakoby sprzedał „temu panu” pół kilograma poszukiwanej wówczas sacharyny, namiastki cukru, i nie otrzymał od niego zapłaty. Opisuje, jak przed świtem ten przebrany agent i dwóch milicjantów weszli do obserwowanego domu pod pozorem przeszukania. „Żyd” wszczął awanturę, a przestraszony gospodarz od razu zaprowadził ich do „pana”. Ten zaprzeczył oczywiście słowom agenta, ale został poproszony przez milicjantów, aby udał się z nimi na posterunek „celem wyjaśnienia”. Okulicki długo się wahał, wreszcie ubrał się i wsiadł do samochodu. „Kiedy przywieźli go na milicję, dokładnie go przeszukali i znaleźli przy nim fiolkę z trucizną. […] O siódmej rano przewieźli »pana« do mnie na przesłuchanie. […] Okulicki powiedział od razu: »Ja pana znam. Jest pan szefem wywiadu Ukrainy«. Potwierdziłem i dodałem: »A pan nie nazywa się Zarzewski, jak w dokumentach, tylko Okulicki, pseudo «Mrówka»«”.
Według Sierowa Okulicki nie był zaskoczony. Na przesłuchaniu stwierdził, że gdyby ten nalot odbył się godzinę później, nie zastaliby go już pod tym adresem. Sierow zażartował, że obaj są kolegami po fachu, zwiadowcami, z tą różnicą, że on jest jednocześnie śledczym, a Okulicki – aresztowanym. Okulicki zgodził się odpowiedzieć na niektóre pytania, ponieważ – jak powiedział – wie, że i tak już nie wyjdzie na wolność, ale uprzedził, że nazwisk swoich współtowarzyszy nie ujawni. Z przekąsem rzekł, że wielokrotnie obserwował za sobą „ogon” śledzących go agentów. Zawsze ich gubił, bo ludzi przybyłych na te tereny z ZSRS miejscowi, po ubraniu i sposobie zachowania, rozpoznają na kilometr. Nie było to przyjemne dla Sierowa, który postanowił wyciągnąć właściwe wnioski. Zanotował przy tym, że wydobył od „Mrówki” ważne informacje o strukturze ZWZ, a nazwiska najważniejszych osób i tak wcześniej były mu znane. Przesłuchanie trwało dziewięć godzin, Okulicki wypalił prawie 200 papierosów. Po dwóch dniach na rozkaz z Moskwy został wysłany w oddzielnym wagonie, pod silną strażą, do stolicy ZSRS.
Sierow pisze, że dopiero potem dowiedział się, iż w Moskwie na przesłuchaniach Okulickiego „śledczy krzyczał na niego i kilkakrotnie uderzył go w twarz. Okulicki zamknął się wtedy w sobie i przestał w ogóle zeznawać”.
Za zasługi podczas „wyzwalania” przez Armię Czerwoną zachodniej Ukrainy i wschodnich obszarów Rumunii (dziś Mołdawii), wysoko ocenione przez Stalina i Ławrentija Berię, Sierow otrzymał najwyższe sowieckie odznaczenie: Order Lenina i awansował w hierarchii partyjnej. Awansów, odznaczeń i zaszczytów uzbierał Sierow podczas swej długiej służby więcej niż inni, nawet frontowi, dowódcy. Niejednokrotnie też, w różnych okolicznościach, spotykał się ze swymi wrogami, którzy w pewnym momencie mogli okazać się… sojusznikami.
Z pewnym zdziwieniem odnotowuje na przykład, że któregoś dnia, jesienią 1941 r., został wezwany do Stalina, a tam w poczekalni minął się z… Leopoldem Okulickim. Po zwolnieniu z Łubianki jego były jeniec został generałem brygady i szefem sztabu armii polskiej, której dowódcą został inny, też kiedyś aresztowany przez Sierowa, gen. Władysław Anders. W tym miejscu dodaje, że dopiero później dowiedział się o „[…] operacji »Katyń«, gdzie przeprowadzona została wobec Polaków akcja specjalna […]”.
Polacy, chociaż nie tylko nimi zajmował się Sierow podczas wojny, pojawiają się na stronach notatek wielokrotnie. W pamiętnikach opisuje np. to, jakimi sposobami NKWD-ziści zwalczali w 1944 r. polskie podziemie na Lubelszczyźnie, podległe „reakcyjnemu polskiemu rządowi londyńskiemu”. W tym jak, poprzez coraz skuteczniejsze prowokacje, aresztowano szefów poszczególnych struktur, a także jak udało mu się osobiście rozprawić z oficerami Okręgu Wileńskiego AK.
Pojmanie „Wilka”
Pretekstem do nawiązania kontaktów z dowódcą okręgu, gen. „Wilkiem” (płk. Aleksandrem Krzyżanowskim), była dla Sierowa oferta „wspólnej walki z Niemcami” po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną. Od początku wiedział, że Armia Czerwona nigdy nie miała takiego zamiaru, a negocjacje z Polakami miały służyć wyłącznie zlikwidowaniu oddziałów AK na Wileńszczyźnie. Z Sierowem współdziałał wtedy osławiony, najmłodszy sowiecki gen. Iwan Czerniachowski, który w imieniu dowództwa frontu zaprosił „Wilka” do willi pod Wilnem. Rozmowę z trzema przybyłymi Polakami prowadził głównie Sierow. Nakłonił on „Wilka”, by ten zgodził się dokonać wraz z nim przeglądu kadry oficerskiej, żeby móc „zameldować sowieckiemu naczelnemu dowództwu o ich faktycznej zdolności bojowej”. „Wilk” wysłał adiutanta do swojego sztabu z rozkazem zbiórki oficerów.
Krótko po tym, w ożywionej dyskusji, Polacy odmówili Sierowowi natychmiastowego skierowania oddziałów AK na front, czego zresztą ten się spodziewał. Dlatego wstał i krzyknął do nich: „Skoro zachowujecie się w taki sposób i nie chcecie walczyć u boku Armii Czerwonej, to ja was aresztuję!”. Po krótkiej szamotaninie, w której o mało nie został zastrzelony, Sierow rozkazał zamknąć Polaków w oddzielnych pokojach. Sam wraz z 30 NKWD-zistami w dwóch ciężarówkach wyjechali do sztabu AK na „przegląd” kadry oficerskiej. Najpierw spokojnie wszedł między szeregi oficerów, a potem oznajmił, że ich oddziały zostają rozformowane i że mają oddać broń. W tym czasie jego ludzie błyskawicznie wyszli z ukrycia, celując w polskich oficerów.
„Z Bierutem i Gomułką przeszliśmy po lodzie na drugi brzeg Wisły […] ujrzeliśmy ślady bestialstw, jakich dopuścili się Niemcy wobec Polaków. […] Ten fakt raz jeszcze potwierdza, że polskie organizacje podziemne – Armia Krajowa, PPS (Polska Partia Socjalistyczna) i inne organizacje reakcyjne, kierowane przez emigracyjny rząd londyński, nie chciały współdziałać z Armią Czerwoną i w rezultacie poniosły ogromne straty, nie odnosząc żadnego sukcesu” – pisze Sierow w styczniu 1945 r., kiedy wielokrotnie poucza najważniejszych członków rządu lubelskiego. I stwierdza, że ci „[…] pojęli wreszcie, że na terenie województwa warszawskiego działa podziemny »rząd polski«. I odczuli to teraz z powodu licznych wystąpień »akowców«”.
Po paru tygodniachSierow otrzymuje telegram, w którym Stalin kategorycznie żąda zdecydowanych działań przeciw emigracyjnemu rządowi londyńskiemu i poszczególnym jego ministrom, „[…] którzy wraz ze swymi ludźmi nielegalnie rozlokowali się w pobliżu Warszawy i prowadzą kontrrewolucyjną robotę”. Sierow twierdzi, że Stalin tak zareagował na skargę, z jaką zwrócili się do niego Bierut, Gomułka i Osóbka-Morawski. I że telegram oznaczał wyraźne niezadowolenie wodza z działań sowieckich służb w Polsce. Dla niego osobiście była to nagana. Dlatego zwielokrotnił wysiłki w zwalczaniu antysowieckiego podziemia.
Obława na „Niedźwiadka”
Kilka stronic we wspomnieniach zajmuje opis trwającej w lutym i marcu 1945 r. obławy, a następnie aresztowania gen. Okulickiego i innych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Sierow opowiada, jak usilnie jego ludzie poszukiwali „kanału kontaktowego” z Okulickim. Udało się to dopiero, nie bez wielokrotnych podchodów i wiarołomnych obietnic, za pośrednictwem kochanki byłego adiutanta generała. Opisuje też, jak wykorzystując ów kontakt, przekonywali delegata Rządu na Kraj, wicepremiera Jana Stanisława Jankowskiego, do spotkania z przedstawicielem dowództwa frontu, gen. „Iwanowem”. Sierow posługiwał się takim pseudonimem, obawiając się, że przyszłe ofiary mogą rozpoznać go po prawdziwym nazwisku.
Także on nie był skory do działań w pełni samodzielnych. Wolał w akcjach o szczególnym znaczeniu zabezpieczyć się, oczekując odgórnych decyzji. Oto np. gdy zameldował Moskwie, że po żmudnych negocjacjach ma spotkać się z Okulickim w lesie, natychmiastową reakcją był telefon (przypuszczalnie od Ławrentija Berii), w którym został zrugany, że dał się „akowcom” wywieść w pole i że zachowuje się jak „naiwny chłopczyk”. W ciągu 24 godzin miał przedstawić całkiem nowy plan operacji. I to zrobił.
Nowe negocjacje doprowadziły do zgody Okulickiego na wcześniejsze osobiste spotkanie z gen. „Iwanowem” w Warszawie, a następnie wyjazd obu generałów na spotkanie z pozostałymi przedstawicielami Polskiego Państwa Podziemnego. Okulickiego, po stawieniu się pod wskazany mu adres, umieszczono w pokoju, żeby poczekał na gen. „Iwanowa”. Sierow o tym, że ostatni komendant AK znajduje się w jego rękach, natychmiast zameldował telefonicznie Berii. Ten jednak zażądał, żeby Sierow osobiście upewnił się, że to Okulicki. Dlatego do pokoju, w którym znajdował się Okulicki, wszedł Sierow z zabandażowanym jednym okiem, przebrany za hydraulika, który miał „coś naprawić”. Okulicki nie zwrócił na niego uwagi. A Sierow miał już pewność i wysłał radiogram do Moskwy. Dopiero po tym, już w zwykłym ubraniu, spotkał się z Okulickim. Ten, już pozbawiony swoich wiecznych piór, rozmawiał z nim „dość spokojnie” pół godziny. Potem Sierow wyszedł, rozkazując dwóm NKWD-zistom, by nie spuszczali oka z generała również w nocy. Rano dowiedział się od nich, że Okulicki nie tknął jedzenia i nie spał, tylko powtarzał ciągle: „Jak głupio dałem się złapać!”.
Przed godz. 10 razem z Okulickim pojechał na lotnisko, dokąd przywiezieni zostali inni przedstawiciele Polskiego Państwa Podziemnego. Samolot z Moskwy już czekał.
W pierwszych dniach kwietnia, przed rozpoczęciem bitwy o Berlin, Sierow został wezwany z frontu do Moskwy. Stalin rozmawiał tylko z nim m.in. o sytuacji w Polsce, a także o liście, który otrzymał od Churchilla. Brytyjski premier upomniał się w nim o 15 Polaków aresztowanych przez dowództwo frontu i żądał ich uwolnienia i włączenia w skład polskiego rządu. Z pewną satysfakcją Sierow odnotowuje w pamiętnikach, że odpowiadając Churchillowi, Stalin oparł się na jego opinii: „Po pierwsze aresztowanych zostało 16, a nie 15 Polaków […]. Po drugie oskarżeni zostali o dokonywanie aktów dywersji na tyłach Armii Czerwonej […]. Za to zostaną przekazani Sądowi Najwyższemu”.
IWAN SIEROW
(1905–1990)
Od 1939 r. wysoki funkcjonariusz, a następnie kluczowa postać sowieckich służb specjalnych, pierwszy szef KGB, potem GRU. Przez rosyjskich historyków z Memoriału nazwany „stalinowskim katem Polski”. To on podstępnie aresztował kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego, doprowadzając do moskiewskiego procesu szesnastu. Wcześniej organizował wywózki Polaków z terenów zagarniętych przez ZSRS. Kierował represjami wymierzonymi najpierw w ZWZ, a potem AK. Przygotowywał zbrodnię katyńską. W 1944 r. w perfidny sposób rozprawił się z żołnierzami i oficerami Okręgu Wileńskiego AK. Jako główny „doradca” NKWD w polskim Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego (1945) był jego faktycznym szefem. Poza Polską „wsławił się” m.in. organizowaniem deportacji za Ural mieszkańców państw bałtyckich, Czeczeńców, Inguszów, Tatarów krymskich. Po kapitulacji Niemiec był faktycznym namiestnikiem sowieckiej strefy okupacyjnej. W 1956 r. krwawo stłumił powstanie węgierskie.
——
Иван Серов. Записки из чемодана, Москва издательство «Просвещение»,
проект Александра Хинштейна, 2016
Iwan Sierow, „Notatki z walizki”, Proswieszczenije,
projekt Aleksandra Hinsztejna, Moskwa 2016
źródło: superhistoria.pl